ÖZET
Kök hücreler kendi kendini yenileme ve matür hücrelere dönüşebilme yeteneği olan farklılaşmamış hücrelerdir. Yüksek çoğalma kapasitesine sahip olmaları nedeniyle bir kök hücre kaynağından sınırsız sayıda matür hücre gelişebilir. Bu dayanakla, son yıllarda kök hücre nakil tedavisi değişik patolojilerde alternatif olarak düşünülmektedir. Dejeneratif retina hastalıklarında fotoreseptörlerde ve dış nükleer tabakada gelişen hasar, ilerleyici görme kaybı ile sonuçlanmaktadır. Bu tedavi ile kök hücrelerden gelişen yeni retinal hücrelerin, hastalıklı retinadaki bozulmuş hücrelerin yerine geçebileceği düşünülmektedir. Ayrıca kök hücrelerin immün sistemi düzenlemek, nöronlar üzerine antiapopitotik etki göstermek, nörotrofik faktör salgılamak gibi farklı fonksiyonları da bulunmaktadır. Deneysel çalışmalarda kök hücre uygulamaları ile elde edilen gelişmelerden sonra faz I/II klinik uygulamaları onaylanmıştır. Son yapılan kök hücre nakil çalışmaları göstermiştir ki; retinitis pigmentoza, Stargardt maküla distrofisi ve yaşa bağlı maküla dejenerasyonu gibi dejeneratif retina hastalıklarında bu tedavi seçeneği umut vaat etmektedir. Bu derleme, dejeneratif retina hastalıklarında kök hücre nakli ile ilgili son gelişmeleri değerlendirmektedir.
Anahtar Kelimeler:
Kök hücre, retinal hastalıklar, son gelişmeler
Giriş
Dejeneratif retina hastalıkları geri dönüşümsüz görme kaybının en önemli nedenlerinden biridir. Son yıllarda bu tür hastalıklarda görme fonksiyonunun düzeltilmesi için kök hücre nakil çalışmaları hız kazanmıştır. Bu derlemede kök hücre ile ilgili genel bilgiler paylaşılacak ve son yıllarda retinal hastalıklarda yapılan deneysel ve klinik uygulamaların sonuçları değerlendirilecektir.
Stem Cell Types and Procurement
Kök Hücre Tipleri ve Elde Edilişi
Sonuç
Kök hücre uygulamaları ile ilgili bildirilen faz I/II çalışma sonuçları oldukça başarılıdır. Hiçbir çalışmada sistemik yan etkiye rastlanmamıştır. Ayrıca tümör oluşumu, kontrolsüz proliferasyon gibi ciddi oküler yan etkiler görülmemiştir. Görsel fonksiyonlarda elde edilen iyileşmeler cesaret ve umut vericidir. Ancak intravitreal ve subretinal uygulamalar sonrasında görme kaybına yol açacak vitreoretinal komplikasyonlar gelişebileceği unutulmamalıdır. Bu tedavinin gelecekteki yerini belirlemek için daha çok olgu içeren daha uzun süreli takip sonuçları olan çalışmalara ihtiyaç vardır. Günümüzde kök hücrenin farklı retinal hastalıklarda kullanımı ile ilgili çok sayıda çalışma devam etmekte ve sonuçları büyük bir merakla beklenmektedir.
Etik
Hakem Değerlendirmesi: Editörler kurulu ve editörler kurulu dışında olan kişiler tarafından değerlendirilmiştir.
Finansal Destek:Yazarlar tarafından finansal destek almadıkları bildirilmiştir.
What is a Stem Cell
Stem cells are functionally undifferentiated, immature cells with a complex structure. These cells are capable of differentiating into other cell types of the body. When stem cells are introduced into an area, they can settle in a suitable environment where they proliferate and either propagate their own population or differentiate into various types of cells and generate cell populations of that type. They also have the potential to repair tissue and restore function after injury. Because of this potential, it is believed that they may be able to either replace or repair damaged cells in the retina. Their unique properties have led to the investigation of stem cells as a treatment option for many diseases.1,2,3,4
Kök Hücre Nedir
Kök hücre, işlevsel olarak farklılaşmamış, tam olarak olgunlaşmamış karmaşık bir yapısı olan öncül bir hücredir. Bu öncül hücre bedenin başka hücrelerine dönüşebilme yeteneğine sahiptir. Kök hücreler uygulandıkları alanda uygun bir büyüme ortamına yerleşebilirler; çoğalabilirler, başka tür hücrelere farklılaşıp bu türün devamı niteliğinde türler üretebilirler; kendilerini yenileyebilir veya kendi hücre topluluklarının devamlılığını sağlayabilirler. Ayrıca vücudun bir yerindeki zedelenmeyi takiben bu dokuyu onarabilme ve onu işlevsel hale getirebilme potansiyeline sahiptirler. Bu potansiyelleri nedeniyle retinadaki hasarlı hücrelerin yerini alabilecekleri ya da o hücreleri onarabilecekleri düşünülmektedir. Mevcut özellikleri kök hücrelerin pek çok hastalıkta tedavi seçeneği olarak araştırılmasına yol açmıştır.1,2,3,4
1. ESCs
ESCs are produced in vitro from the inner cell mass of an embryo (blastocyst) removed in the first 3-5 days of early embryonic development. These cells are pluripotent because they have the ability to differentiate into any cell of the body derived from the ectoderm, mesoderm, and endoderm. It is also possible to remove these cells without destroying the embryo.1,6
1. EKH
EKH, erken embriyonik dönemde, ilk 3-5 gün arasında embriyonun iç hücre kütlesi (blastosist) alınarak, bu hücrelerden laboratuvar şartlarında üretilir. Bu hücre tipi vücudun ektoderm, mezoderm ve endoderm kaynaklı herhangi bir hücresine dönüşebilme yeteneğine sahip olduğundan, diferansiasyon potansiyeli açısından pluripotenttir. Ayrıca embriyoyu bozmadan bu hücrelerin alınması mümkündür.1,6
Properties of Stem Cells
Proliferation: Stem cells are able to divide and multiply for extended periods of time.
Self-renewal: After division, the resulting cell can continue as a stem cell, like the parent stem cell.
Differentiation: Stem cells are unspecialized and can give rise to specialized cells. Both internal and external stimuli are important in this process. Internal stimuli are controlled by the cell’s genetic material. External stimuli are regulated by chemical factors secreted by other cells in the environment, by physical contact with neighboring cells, and by other molecules in the environment.1,2,3,4
Kök Hücrelerin Özellikleri
Proliferasyon (çoğalabilme): Kök hücre uzun süreler boyunca bölünebilme ve çoğalabilme yeteneğine sahiptir.
Self-renewal (kendi kendini yenileyebilme): Bölünme sonrası hücre, önceki hücre gibi kök hücre olabilme özelliğini devam ettirir.
Diferansiasyon (başka hücrelere dönüşebilme): Özelleşmemiş kök hücre özelleşmiş bir kök hücreye dönüşebilir. Bu süreçte iç ve dış uyaranlar önemlidir. İç uyaranlar hücrenin genleri tarafından kontrol edilir. Dış uyaranlar ise ortamdaki diğer hücreler tarafından salgılanan kimyasal faktörler, komşu hücrelerle olan fiziksel temas ve ortamda bulunan diğer moleküller tarafından düzenlenir.1,2,3,4
2. Adult Stem Cells
- Mesenchymal Stem Cells (MSCs): These are found in many adult tissues, such as the blood, blood vessels, skeletal muscles, skin, teeth, bone marrow, fat, and cartilage, and are isolated from these tissues in vitro. MSCs derived from fat and bone marrow are most commonly used. These cells are considered multipotent because they can differentiate into many types of specialized cells in the body.
- IPSCs: These are derived by conferring ESC properties to cells obtained from adults through in vitro genetic reprogramming. Like ESCs, they are pluripotent.7
2. Erişkin Kök Hücreler
- Mezenkimal Kök Hücre (MKH): Erişkinde kan, kan damarı, iskelet kası, deri, diş, kemik iliği, yağ, kıkırdak gibi pek çok dokuda bulunurlar ve bu dokulardan laboratuvar şartlarında elde edilirler. En çok yağ ve kemik iliğinden üretilen MKH kullanılır. Bu hücreler vücutta özelleşmiş pek çok hücre tiplerine dönüşebilmesi nedeniyle diferansiasyon potansiyeli bakımından multipotentdir.
- İPKH: Erişkinden alınan hücrelerin laboratuvar şartlarında genetik olarak yeniden programlanarak EKH özelliklerini gösteren hücre şekline dönüştürülmesiyle elde edilir. Bu hücreler de EKH gibi pluripotenttir.7
History of Stem Cells ESCs
Embryonic stem cells (ESCs) were first obtained from a mouse embryo in 1981. ESCs were first obtained from a human embryo in 1998 under laboratory conditions. In 2006, adult stem cells were reprogrammed to behave like ESCs, giving rise to “induced pluripotent stem cells” (IPSCs). The first Food and Drug Administration (FDA)-approved human trial was initiated in 2009 and used human ESCs for spinal cord injury. Stem cell research for retinal diseases started in 2010.3,4
Kök Hücrenin Tarihçesi
Embriyonik kök hücreler (EKH) ilk olarak 1981 yılında fare embriyosundan elde edilmiştir. İnsan embriyosundan EKH elde edilmesi ise 1998 yılında laboratuvar şartlarında gerçekleştirilmiştir. 2006 yılında erişkin kök hücrelerin tekrar programlanarak EKH gibi davranması sağlanmış ve “indüklenmiş pluripotent kök hücre” (induced pluripotent stem cells [İPKH]) elde edilmiştir. İlk insan çalışması 2009 yılında Gıda ve İlaç İdaresi (FDA) onayı ile başlatılmış, bu çalışmada spinal kord yaralanmasında İPKH kullanılmıştır. Retina hastalıklarında kök hücre çalışmalarının başlama tarihi ise 2010’dur.3,4
3. Cord Blood Stem Cells
These are isolated in vitro from cells obtained from cord blood following delivery.1
3. Kordon Kanı Kök Hücresi
Doğum sırasında kordon kanından alınan hücrelerden laboratuvar şartlarında elde edilir.1
4. Amniotic Fluid Stem Cells
These are isolated in vitro from cells obtained from amniotic fluid.1
4. Amniyotik Sıvı Kök Hücresi
Amniyon sıvısından alınan hücrelerden laboratuvar şartlarında elde edilir.1
Mechanisms of Action
Kök Hücrenin Etki Mekanizmaları
1. Hücre replasmanı: Sağlıklı kök hücreler dejenere sağlıksız kök hücrelerin yerini alabilir.1,5,8 2. Nütrisyonel destek: Sağlıklı kök hücreler büyüme faktörleri salgılayarak çevresindeki hücrelerin yaşam desteklerini arttırır.1,5,8 3. Antiapopitozis: Retinal hücrelerin ve damarların dejenerasyonunu antiapopitotik etkiyle düzenleme yeteneğine sahiptir.1,5,8 4 .Sinaps oluşumu: Yeni sinaptik bağlantılar oluşturabilir.1,2,3,4,5,8
Stem Cell Studies For Retinal Diseases
There are numerous advantages of stem cell therapy in the eye. The amount of stem cells required is low, which is important in terms of cost. The surgical approach is quite easy, and the transplanted cells can be easily monitored with the imaging methods currently used in clinical practice. The fellow eye can be used as a control. Furthermore, long-term immunosuppressive treatment is not required due to the immune privilege of the eye.9
In experimental studies, the application of healthy stem cells in the place of degenerated retinal cells has promoted cell regeneration, creation of new intercellular connections, and improvement of visual function. Stem cells have the potential to differentiate into many cells in their environment, including the retinal neural cells and photoreceptors. Earlier experimental studies have shown that stem cells are very compatible with retinas and are able to adapt to Müller, amacrine, bipolar, horizontal, and glial cells, and photoreceptors.8,9
Retina Hastalıklarında Kök Hücre Çalışmaları
Göz, kök hücre tedavisinin uygulanması açısından çok sayıda avantajı olan bir organdır. Uygulama için gereken kök hücre miktarı oldukça azdır ve bu durum maliyet açısından önemlidir. Cerrahi olarak yaklaşım oldukça kolaydır. Nakledilen hücreler klinikte kullandığımız görüntüleme yöntemleriyle kolayca izlenebilir. Diğer göz kontrol olarak kullanılabilir. Gözün immün ayrıcalığından dolayı uzun süreli immünosüpresif tedaviye ihtiyaç duyulmaz.9
Yapılan deneysel çalışmalarda dejenere retinal hücrelerin yerine sağlıklı kök hücrelerin uygulanması, hücrelerin yenilenmesine, aralarında yeni bağlantılar oluşmasına ve görme fonksiyonunun gelişmesine yardımcı olmuştur. Kök hücrelerin, bulunduğu ortamdaki retinal nöral hücreler ve fotoreseptörler de dahil olmak üzere pek çok hücreye dönüşme potansiyeli vardır. Daha önce yapılan deneysel çalışmalarda kök hücrelerin retinaya çok iyi uyum sağladığı, Müller, amakrin, bipolar, horizontal, glial hücrelere ve fotoreseptörlere adapte olabildiği gösterilmiştir.8,9
Retinal hastalıklarda kök hücre olarak EKH’ler, İPKH’ler ve MKH’ler (kemik iliği ve adipoz doku kaynaklı) kullanılır.1,2,3,4,5,8,9
Studies on the Use of ESCs
ESCs obtained from mouse embryos were shown to be capable of expressing neural markers when induced by retinoic acid. These cells were able to migrate into the retina when applied intravitreally, and although their differentiation to photoreceptors was limited, they enhanced photoreceptor viability in a retinal degeneration model.10,11 Similarly, in another study where ESC-derived neural cells were applied subretinally and intravitreally in rats, the cells showed good retinal integration and a neuroprotective effect despite limited differentiation into photoreceptors.12
The results obtained with ESC-derived RPE cell transplantation are quite successful. Improvements in photoreceptor function and increased visual performance were observed in studies using a rat MERTK-defective retinal degeneration model.13,14,15 Lu et al.16 observed improvement in computerized assessments of visual function and visual field after the use of human ESC-derived RPE cells in rats, and showed with post-enucleation histological examinations that the cells survived for 200 days.
Following promising results from experimental studies, the US FDA approved the launch of phase I/II stem cell clinical trials for retinal diseases in humans in 2010. Human ESC-derived RPE (MA09-hRPE) cells were used in this study, which was conducted in centers across Europe and America and was supported by Advanced Cell Technology (now called Ocata Therapeutics). Schwartz et al.17 published the first results of this study in 2012. In the preliminary report, no signs of negative proliferation, tumor formation, ectopic tissue development, or rejection were observed in 4 months of follow-up after subretinal application in one patient with Stargardt macular dystrophy and one patient with dry-type age-related macular degeneration (AMD).
Later, the 22-month follow-up results of 9 AMD patients and 9 Stargardt macular dystrophy patients were presented. Best corrected visual acuity (BCVA) increased in 10 cases while it remained stable in 7 cases and deteriorated by more than 10 letters in 1 case. There was no improvement in the patients’ untreated fellow eyes. Vision-related quality of life scoring at the end of one year increased by 25 points in cases of AMD and by 20 points in cases of Stargardt macular dystrophy. This is the first study to report the medium/long-term results of stem cell application in degenerative retinal diseases.18
Another recent report publishes the findings of a clinical trial in which ESC-derived RPE cells (MA09-hRPE) were applied to the subretinal space in a total of four cases, two with dry AMD and two with Stargardt macular dystrophy. No adverse side effects were observed in one year of follow-up. In terms of safety, there were no adverse outcomes such as uncontrolled proliferation, tumor formation, and ectopic tissue development during the 1-year follow-up period. Visual acuity improved by 9-19 letters in 3 of the patients and remained stable in the other. These findings support the safety of ESC-derived RPE cells.19
These initial human studies have opened the door for further research and encouraged the inclusion of patients with better visual acuity in future trials.
Advances in stem cell therapy will continue in future studies using different RPE transplant methods in different retinal disease groups.20
EKH Kullanımı ile İlgili Çalışmalar
Fare embriyolarından elde edilen EKH’ler retinoik asit ile indüklendiklerinde nöral belirteçleri gösterebilmişlerdir. Bu hücreler intravitreal olarak kullanıldığında retina içine göç edebilmiş, fotoreseptörlere dönüşümleri sınırlı kalmakla birlikte dejenere retina modelinde fotoreseptör canlılığını arttırmışlardır.10,11 Ratlarda EKH kaynaklı nöral hücrelerin subretinal ve intravitreal olarak kullanıldığı başka bir çalışmada benzer şekilde retina içine integrasyonun iyi olduğu ancak fotoreseptörlere dönüşümün sınırlı olduğu buna karşın nöroprotektif etkinin varolduğu saptanmıştır.12
EKH kaynaklı RPE hücre nakli ile elde edilen sonuçlar ise oldukça başarılıdır. MERTK gen defektli retinal dejenerasyon modeli farelerde yapılan çalışmalarda fotoreseptör fonksiyonlarında iyileşme, ve görsel performanslarında artış saptanmıştır.13,14,15 Lu ve ark.’nın16 yaptığı bir çalışmada insan EKH kaynaklı RPE hücrelerinin ratlarda kullanımı sonrasında, bilgisayarlı sistemlerle değerlendirdikleri görme fonksiyonlarında ve görme alanında iyileşme saptamışlar, enükleasyon sonrası yapılan histolojik incelemelerde hücrelerin 200 gün süreyle yaşamlarını sürdürdüklerini belirlemişlerdir.
Deneysel çalışmalarda elde edilen başarılı sonuçlardan sonra 2010 yılında FDA onayı ile insanlarda retinal hastalıklarda faz I/II kök hücre klinik çalışmaları başlatılmıştır. Avrupa ve Amerika’da bazı merkezlerde yürütülen Advanced Cell Technology’nin desteklediği (Günümüzde Ocata Therapeutics olarak adı değişmiştir) bu çalışmada insan EKH kaynaklı RPE ürünü MA09-hRPE kullanılmıştır. 2012 yılında Schwartz ve ark.17 bu çalışmanın ilk sonuçlarını yayınlamışlardır. İlk raporda bir kuru tip yaşa bağlı maküla dejenerasyonu (YBMD), bir Stargardt maküla distrofisi olgusunda subretinal uygulama sonrasında 4 aylık takiplerde herhangi bir olumsuz proliferasyon, tümör oluşumu, ektopik doku gelişimi ya da rejeksiyon bulgusuna rastlanmamıştır.
Bu çalışmanın devamında 9 YBMD, 9 Stargardt maküla distrofisi olgusunun 22 aylık takip sonuçları sunulmuştur. En iyi düzeltilmiş görme keskinliği (EİDGK) 10 olguda artış gösterirken, 7 olguda aynı kalmış, 1 olguda ise 10 harften daha fazla görme kaybı gelişmiştir. Olguların tedavi almayan diğer gözlerinde herhangi bir iyileşme saptanmamıştır. Bir yıl sonunda yapılan görme ile ilişkili hayat kalitesi puanlaması, YBMD olgularında 25 puan, Stargardt maküla distrofisi olgularında 20 puan artış göstermiştir. Bu çalışma dejeneratif retina hastalıklarında kök hücre uygulamasının orta-uzun süreli sonuçlarını yayınlayan ilk çalışmadır.18
Son yıllarda yayınlanan başka bir klinik çalışmada ikisi kuru tip YBMD, ikisi Stargardt maküla distrofisi olan, toplam 4 olguda EKH kaynaklı RPE hücrelerinin (MA09-hRPE) subretinal alana uygulanması sonucunda elde edilen bulgular rapor edilmiştir. Bir yıllık takip sonucunda herhangi bir olumsuz yan etkiye rastlanmamıştır. Olguların 1 yıllık takip sonuçlarında güvenilirlik açısından kontrolsüz proliferasyon, tümör gelişimi, ektopik doku gelişimi gibi olumsuz bir sonuç izlenmemiştir. Olguların üçünde görme keskinliği 9-19 harf arası artış gösterirken, bir olgu stabil seyretmiştir. Bu bulgular EKH kaynaklı RPE hücrelerinin güvenli olduğunu göstermektedir.19
İnsanlarda yapılan bu ilk çalışmalar daha sonraki çalışmalar için bir kapı açmış ve gelecekte daha iyi görme keskinliği olan hastaların çalışmalara dahil edilmesi için cesaret vermiştir.
Gelecek çalışmalarda farklı retina hastalık gruplarında, farklı RPE nakil yöntemleri kullanılarak, kök hücre tedavisi geliştirilmeye devam edecektir.20
Studies on the Use of IPSCs
Although IPSCs are also pluripotent like ESCs, they differ from ESCs in some respects. Because IPSCs are autologous, there is less risk of rejection and therefore, less need for immunosuppression. However, some IPSCs may trigger the T cell-mediated immune response due to their abnormal genetic composition.24 Furthermore, the many passages made during the production of both IPSCs and ESCs gives rise to certain risks. Stimulation of X-linked oncogenes, suppression of tumor suppressor genes, and the high in vitro growth rate all increase the risk of tumor formation.25,26 Tumor formation is believed to result from incompletely differentiated IPSCs. It is reported in preclinical models that if tumor growth occurs, it does so within the first 3-6 months.27,28
Studies using IPSCs in rats have reported improvement in retinal functions assessed with electroretinogram (ERG).29,30 In an experimental study, Li et al.31 found that human IPSCs could differentiate into RPE cells and increase retinal functions in rats. The IPSC-derived RPE cells expressed RPE cell markers, the rats showed improved ERG responses compared to the control group. This demonstrated that the cells were both morphologically and functionally RPE-like and safe. No tumors developed in any of the 34 rats used in the experiment.31
Human clinical trials were planned after obtaining encouraging results in experimental studies. A study was initiated in Japan investigating autologous use of IPSCs derived from a patient’s epithelial cells.32 Epithelial cells collected from the patient were transformed into RPE cells in vitro and transplanted subretinally to the same patient. This procedure was conducted on only one patient. The study was discontinued in March 2015 before repeating the procedure with a second patient. Two reasons were stated for this: 1) The regenerative medicine laws that were newly introduced in Japan prevented the continuation of the study, and 2) a genetic mutation which was not present in the original cells was detected in the IPSCs of the second patient. This was believed to be a result of mutations occurring during the induction and reprogramming process.33
İPKH Kullanımı ile İlgili Çalışmalar
Erişkin somatik fibroblast hücreleri laboratuvar şartlarında hücre çekirdek transferi yapılarak ya da retrovirus veya lentivirus kullanımı ile transkripsiyon faktörlerini taşımaya zorlanarak yeniden programlanıp EKH özelliklerini taşır hale dönüştürülebilir ve bu hücreye İPKH denir.21,22,23
İPKH de EKH gibi pluripotent olsa da EKH den bazı farkları mevcuttur. İPKH’nin otolog olması nedeniyle reddedilme riski daha azdır, dolayısıyla immünosüpresyon ihtiyacı da daha azdır. Ancak İPKH’lerin bazılarında gelişen anormal genetik oluşum nedeniyle T hücresine dayalı immün yanıt tetiklenebilir.24 Hem İPKH hem de EKH üretimi sırasında hücreler çok sayıda pasajdan geçtikleri için bu durum bazı risklerin ortaya çıkmasına neden olur. X-geçişli onkojenlerde uyarılma ve tümör süpresör genlerde baskılanma olacağından ve in vitro olarak büyüme hızı arttırılacağından tümör oluşum riski ortaya çıkar.25,26 Tümör oluşumunun diferansiasyonunu tamamlamamış İPKH’lerden kaynaklandığı düşünülmektedir. Preklinik modellerde tümör gelişimi oluşacaksa eğer, ilk 3-6 ay arasında ortaya çıktığı saptanmıştır.27,28
İPKH kullanılarak ratlarda yapılan çalışmalarda elektroretinogram (ERG) ile değerlendirilen retinal fonksiyonlarda iyileşme olduğu belirtilmiştir.29,30 Li ve ark.’nın31 yaptığı bir deneysel çalışmada ratlarda insan İPKH’nin RPE hücresine dönüşebildiği ve retinal fonksiyonları arttırdığı saptanmıştır. İPKH kaynaklı RPE hücreleri, RPE hücre belirteçlerini göstermiş; ayrıca ratların ERG yanıtlarında da kontrol grubuna göre iyileşme saptanmıştır. Bu durum hücrelerin hem morfolojik olarak hem de fonksiyonel olarak görev yapabildiğini ve güvenli olduğunu göstermektedir. Deneyde kullanılan 34 ratın hiçbirinde tümör oluşumuna rastlanmamıştır.31
Deneysel çalışmalarda elde edilen cesaret verici sonuçlardan sonra, insanlarda klinik çalışmalar planlanmıştır. Japonya’da hastanın kendi epitel hücrelerinden elde edilen İPKH’ler kullanılarak bir çalışma başlatılmıştır.32 Hastanın epitel hücreleri laboratuvar şartlarında RPE hücrelerine dönüştürülmüş ve aynı hastaya subretinal olarak nakledilmiştir. Çalışmada sadece bir hastaya uygulama yapılmıştır. İkinci hastaya uygulama yapılmadan Mart 2015 tarihinde çalışma durdurulmuştur. Bu durum için iki neden bildirilmiştir: 1) Japonya’da yeni uygulamaya giren rejeneratif tıp yasaları çalışmaya devam edilmesini engellemiştir. 2) Planlanan ikinci hastanın indüklenen hücrelerinde orijinal hücrelerde var olmayan bir genetik mutasyon saptanmıştır. Bu durumun indükleme ve yeniden programlama sürecinde oluşan mutasyonlardan kaynaklandığı düşünülmüştür.33
Studies on the Use of MSCs
MSCs have a high proliferative capacity and can differentiate into cells of mesodermal, ectodermal, and endodermal origin. MSCs can be obtained from many tissues such as cord blood, peripheral blood, teeth, the central nervous system, liver, and especially bone marrow and adipose tissue. Adipose tissue is easily obtained under local anesthesia and the number of MSCs in this tissue is quite high. The acquired cells can be easily expanded in culture medium and maintain their stemness properties even after many passages. These features make adipose tissue a desirable source of stem cells.34,35,36
Many studies have shown that MSCs can differentiate into neuron-like cells. In addition, MSCs can repair damaged cells through their paracrine action. These cells secrete growth factors such as neurotrophic factors, repair synaptic connections, and promote the formation of functional connections.37,38 In an experimental ocular hypertension rat model, MSCs were found to have a neuroprotective effect after intravitreal application.39 Furthermore, MSCs have a strong immunosuppressive effect and inhibit the release of proinflammatory cytokines. For this reason, both allogenic and autologous transplantation are possible. In addition, they do not cause tumor formation and there is no ethical debate regarding their use.40 Due to these advantages, MSCs were first applied experimentally, after which clinical trials were initiated for different disease groups in humans.
Subretinal application of MSCs repaired degenerating retinas in retinal degeneration models in rats.41,42,43 An experimental study showed that rat MSCs obtained from culture activate Müller cell differentiation and exerted a paracrine effect by secreting growth factors. It was also reported in experimental studies that factors secreted from human MSCs prevent light-induced retinal damage.43,44
Studies have shown that MSCs can differentiate into different retinal cell types. Huang et al.45 reported that MSCs differentiated into RPE-like cells with similar morphological features. Their study also demonstrated that they could replace damaged cells when applied to damaged retinas. In an experimental study by Castanheira et al.46, MSCs were injected into the vitreous chamber in a model of laser-induced retinal damage. After 8 weeks, they found that most of the MSCs had migrated to the ganglion cell layer and inner and outer nuclear layers, and that they expressed photoreceptor, bipolar cell, amacrine cell, and Müller glial cell markers.46 In addition, based on findings that MSCs survive for 90 days in rat vitreous and for 6 months in other retinal tissues, these cells are considered a promising option for the treatment of degenerative retinal diseases.47
The positive results of experimental studies have encouraged the planning of clinical trials. In a prospective phase I study, a single dose of intravitreal autologous bone marrow-derived MSCs was applied to 3 patients with retinitis pigmentosa (RP) and 2 with cone-rod dystrophy, and no significant structural or functional toxicity was observed in the retinas in 10 months of follow-up. In the study, conducted by Siqueira et al.48 four of the patients had an increase of 1 row in BCVA at 1 week after injection and this increase was preserved in follow-up. In a continuation of this study, MSCs were applied intravitreally to 20 patients who were followed for 1 year. The authors reported a statistically significant improvement in the patients’ vision-related quality of life scores at 3 months, though the scores had returned to initial levels at 12 months. Therefore, the improvement seems to disappear over time.49
In another study by Park et al.50, 3.4 million bone marrow-derived MSCs were injected intravitreally into 6 eyes with irreversible vision loss (retinal vascular diseases, hereditary or non-exudative AMD, RP). This treatment was well tolerated, with no intraocular inflammation or proliferation, and no decline in ERG and BCVA results after 6 months of follow-up.
No systemic side effects were observed in a reliability study of adipose-derived MSCs. Of the 14 case series, epiretinal membrane formation over the injection site extending to the macula was observed in 5 patients. Localized tractional detachment occured due to membrane development on the peripheral retina, and the patients required repeat vitrectomy. One patient developed a choroidal neovascular membrane which was treated with a single dose of anti-vascular endothelial growth factor agent.51
As MSC applications increase in number, so do reports of ocular complications related to this treatment. Kuriyan et al.52 described three patients with elevated intraocular pressure, hemorrhagic retinopathy, and vitreous hemorrhage after intravitreal application of autologous adipose tissue-derived MSCs. They reported that the patients developed combined tractional and rhegmatogenous retinal detachment during follow-up and lost their vision. In another case report, autologous bone marrow-derived MSCs led to improved visual acuity in 2 of 3 patients with advanced RP; however, starting in the second week, the other patient developed preretinal and vitreal fibrous tissue, shallowing of the anterior chamber, and cyclitic membrane formation resulting in ocular hypotonia. This patient developed total tractional retinal detachment and subsequently lost their vision within 3 months.53
The suprachoroidal application described by Limoli et al.54 may prevent the vitreoretinal complications reported after intravitreal and subretinal applications. No complications were observed and visual function improved in 36 eyes of 25 patients with dry AMD at 6 months after adipose-derived MSCs were applied under a deep scleral flap in the suprachoroidal area.
MKH Kullanımı ile İlgili Çalışmalar
Mezenkimal kök hücrelerin çoğalma kapasitesileri yüksektir ve mezodermal, ektodermal ve endodermal kaynaklı hücrelere dönüşebilirler. Kemik iliği ve adipoz doku başta olmak üzere kordon kanı, periferal kan, diş, santral sinir sistemi, karaciğer gibi pek çok dokudan MKH elde edilebilmektedir. Adipoz doku lokal anestezi altında oldukça kolay elde edilen bir dokudur ve bu doku içinde MKH sayısı oldukça fazladır. Elde edilen hücreler kültür ortamında kolayca çoğaltılabilir ve pek çok pasaj sonrasında bile kök hücre özelliklerini korumaya devam ederler. Bu özellikler adipoz dokuyu kök hücre kaynağı olarak cazip bir hale getirmektedir.34,35,36
Pek çok çalışmada MKH’lerin nöron benzeri hücrelere dönüşebildiği gösterilmiştir. Ayrıca MKH’ler parakrin etki ile hasarlı hücreleri tamir edebilirler. Bu hücreler nörotrofik faktörler gibi yaşam destekleyici büyüme faktörleri salgılar, sinaptik bağlantıları onarırlar ve fonksiyonel bağlantıların oluşmasına yardımcı olurlar.37,38 Ratlarda yapılan deneysel oküler hipertansiyon modelinde intravitreal uygulama sonrasında MKH’lerin nöroprotektif etki oluşturduğu saptanmıştır.39 Ayrıca MKH’lerin güçlü immünosüpresif etkisi vardır ve proenflamatuvar sitokin salınımını inhibe ederler. Bu nedenle otolog naklin yanında allojenik nakil de mümkündür. Ayrıca tümör oluşumu görülmez ve etik tartışmalara yol açmaz.40 Bu avantajları nedeniyle MKH’ler öncelikle deneysel olarak uygulanmış daha sonra da insanlarda değişik hastalık gruplarında klinik çalışmalar başlatılmıştır.
Ratlarda retinal dejenerasyon modellerinde MKH’lerin subretinal alana uygulanması sonrasında dejeneratif retinanın tamir olduğu bildirilmiştir.41,42,43 Bir deneysel çalışmada kültürle elde edilen rat MKH’lerinin büyüme faktörleri salgılayarak parakrin etki gösterdiği ve Müller hücre diferansiasyonunu aktive ettiği gösterilmiştir. İnsan MKH’lerinden salgılanan faktörlerin ışıkla indüklenmiş retina hasarını önlediği deneysel çalışmalarda bildirilmiştir.43,44
Yapılan çalışmalar MKH’lerin değişik retinal hücre tiplerine dönüşebildiğini göstermiştir. Huang ve ark.’nın45 yaptığı bir çalışmada MKH’lerin RPE benzeri hücrelere dönüştüğü ve benzer morfolojik özellikler gösterdiği belirtilmiştir. Ayrıca hasarlı retinaya uygulandığında hasar gören hücrelerin yerine geçtiği gösterilmiştir. Castanheira ve ark.’nın46 yaptığı bir deneysel çalışmada lazerle hasarlanmış bir retina modelinde MKH’ler vitreus boşluğuna enjekte edilmiştir. Sekiz hafta sonunda MKH’lerin büyük çoğunluğunun ganglion hücre tabakasına, iç nükleer ve dış nükleer tabakaya göç ettiği, ayrıca fotoreseptör, bipolar hücre, amakrin hücre ve Müller glial hücre belirteçlerini gösterdiği saptanmıştır. MKH’lerinin rat vitreusunda 90 gün, diğer retina dokularında 6 ay süreyle yaşamını devam ettirmesi bu hücrelerin dejeneratif retinal hastalıkların tedavisinde umut verici bir seçenek olmasına neden olmuştur.47
Deneysel çalışmaların olumlu sonuçlanması klinik çalışmaların planlanması için cesaret vermiştir. Prospektif bir faz I çalışmada, 3 retinitis pigmentoza (RP) olgusu ve 2 kon-rod distrofi olgusuna tek doz intravitreal otolog kemik iliği kaynaklı MKH uygulanmış ve 10 aylık takip sonuçlarında retinada belirgin yapısal ve fonksiyonel toksisite izlenmemiştir. Siqueira ve ark.’nın48 çalışmalarında olguların 4’ünde enjeksiyondan 1 hafta sonra EİDGK’de 1 sıra artış olmuş ve bu artış takiplerde korunmuştur. Bu çalışmanın devamında 20 olguya intravitreal MKH uygulaması yapılmış ve olguların 1 yıllık takipleri sonuçlanmıştır. Bu olgularda görme ile ilişkili hayat kalitesi sorgulandığında, 3. ayda görme ile ilişkili hayat kalitesi skorunda istatistiksel anlamlı iyileşme olurken, 12. ayda bu skorların başlangıç değerlerine döndüğü belirtilmiştir. Dolayısıyla bu iyileşme bir süre sonra ortadan kalkmaktadır.49
Park ve ark.50 tarafından yapılan başka bir çalışmada geri dönüşümsüz görme kaybı olan 6 göze (retinal vasküler hastalıklar, herediter ya da noneksüdatif YBMD, RP) 3,4 milyon intravitreal kemik iliği kaynaklı MKH enjekte edilmiştir. Bu tedavi iyi tolere edilmiş, intraoküler enflamasyon ya da proliferasyona rastlanmamış, 6 aylık takip sonrasında ERG ve EİDGK’de herhangi bir bozulma görülmemiştir.
Adipoz doku kaynaklı MKH uygulaması ile ilgili yapılan bir güvenilirlik çalışmasında herhangi bir sistemik yan etkiye rastlanmamıştır. On dört olguluk seride 5 olguda enjeksiyon sahasının üzerinde, makülaya doğru uzanan epiretinal membran gelişimi görülmüş, perifer retinada membran gelişimine bağlı lokalize traksiyonel dekolman gelişmiş ve bu olgulara tekrar vitrektomi uygulanması gerekmiştir. Bir olguda koroidal neovasküler membran oluşmuş ve tek doz anti-vasküler endotelyal büyüme faktörü ile tedavi edilmiştir.51
MKH uygulamalarının sayısı arttıkça bu tedavi ile ilgili oküler komplikasyonlar da bildirilmektedir. Kuriyan ve ark’nın52 yayınladığı 3 olguda otolog adipoz doku kaynaklı MKH’nin intravitreal olarak uygulanması sonrasında göz içi basıncında artış, hemorajik retinopati ve vitreus hemorajisi gelişmiştir. Olguların takibinde kombine traksiyonel ve yırtıklı retina dekolmanı oluştuğu ve olguların görmelerini kaybettikleri bildirilmiştir. Başka bir olgu sunumunda da otolog kemik iliği kaynaklı MKH kullanılan ileri evre RP’li 3 olgunun ikisinde görme fonksiyonlarında iyileşme bildirilirken; bir olguda ikinci haftada başlayan preretinal ve vitreal fibröz doku gelişimi, ön kamarada sığlaşma ve siklitik membran oluşumunu takiben oküler hipotoni görülmüştür. Sonrasında gelişen total traksiyonel retina dekolmanını takiben 3 ay içinde görmenin kaybedildiği bildirilmiştir.53
Limoli ve ark.54 tanımladığı suprakoroidal uygulama, intravitreal ve subretinal uygulamalar sonrası bildirilen vitreoretinal komplikasyonların oluşmasını engelleyebilir gibi gözükmektedir. Suprakoroidal alanda hazırlanan derin bir skleral flebin altına adipoz doku kaynaklı MKH uygulanan 25 kuru tip YBMD olgusunun 36 gözünde 6 aylık takip sonrasında hiçbir komplikasyona rastlanmamış ve görsel fonksiyonlarda artış gözlenmiştir.
Kaynaklar
1
Zarbin M. Cell-Based Therapy for Degenerative Retinal Disease. Trends Mol Med. 2016;22:115–134. [PubMed] [Google Scholar]
2
Siqueira RC. Stem cell therapy for retinal diseases: update. Stem Cell Res Ther. 2011;2:50. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
3
Shintani K, Shechtman DL, Gurwood AS. Review and update: Current treatment trends for patients with retinitis pigmentosa. Optometry. 2009;80:384–401. [PubMed] [Google Scholar]
4
Bennicelli JL, Bennett J. Stem cells set their sights on retinitis pigmentosa. ELife. 2013;2:e01291. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
5
Uy HS, Chan PS, Cruz FM. Stem Cell Therapy: a Novel Approach for Vision Restoration in Retinitis Pigmentosa. Med Hypothesis Discov Innov Ophthalmol. 2013;2:52–55. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
6
Chung Y, Klimanskaya I, Becker S, Li T, aserati M, Lu SJ, Zdravkovic T, Ilic D, Genbacev O, Fisher S, Krtolica A, Lanza R. Human embryonic stem cell lines generated without embryo destruction. Cell Stem Cell. 2008;2:113–117. [PubMed] [Google Scholar]
7
Yu J, Vodyanik MA, Smuga-Otto K, Antosiewicz-Bourget J, Frane JL, Tian S, Nie J, Jonsdottir GA, Ruotti V, Stewart R, Slukvin II, Thomson JA. Induced pluripotent stem cell lines derived from human somatic cells. Science. 2007;318:1917–1920. [PubMed] [Google Scholar]
8
Tucker BA, Mullins RF, Stone EM. Stem cells for investigation and treatment of inherited retinal disease. Human Mol Genet. 2014;23:9–16. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
9
Whiting P, Kerby J, Coffey P, da Cruz L, McKernan R. Progressing a human embryonic stem-cell-based regenerative medicine therapy towards the clinic. Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci. 2015;370:20140375. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
10
Meyer JS, Katz ML, Maruniak JA, Kirk MD. Neural differentiation of mouse embryonic stem cells in vitro and after transplantation into eyes of mutant mice with rapid retinal degeneration. Brain Res. 2004;1014:131–144. [PubMed] [Google Scholar]
11
Meyer JS, Katz ML, Maruniak JA, Kirk MD. Embryonic stem cell-derived neural progenitors incorporate into degenerating retina and enhance survival of host photoreceptors. Stem Cells. 2006;24:274–283. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
12
Banin E, Obolensky A, Idelson M, Hemo I, Reinhardtz E, Pikarsky E, Ben-Hur T, Reubinoff B. Retinal incorporation and differentiation of neural precursors derived from human embryonic stem cells. Stem Cells. 2006;24:246–257. [PubMed] [Google Scholar]
13
Idelson M, Alper R, Obolensky A, Ben-Shushan E, Hemo I, Yachimovich-Cohen N, Khaner H, Smith Y, Wiser O, Gropp M, Cohen MA, Even-Ram S, Berman-Zaken Y, Matzrafi L, Rechavi G, Banin E, Reubinoff B. Directed differentiation of human embryonic stem cells into functional retinal pigment epithelium cells. Cell Stem Cell. 2009;5:396–408. [PubMed] [Google Scholar]
14
Lund RD, Wang S, Klimanskaya I, Holmes T, amos-Kelsey R, Lu B, Girman S, Bischoff N, Sauve Y, Lanza R. Human embryonic stem cell-derived cells rescue visual function in dystrophic RCS rats. Cloning Stem Cells. 2006;8:189–199. [PubMed] [Google Scholar]
15
Vugler A, Carr AJ, Lawrence J, Chen LL, Burrell K, Wright A, Lundh P, Semo M, hmado A, Gias C, da Cruz L, Moore H, Andrews P, Walsh J, Coffey P. Elucidating the phenomenon of HESC-derived RPE: anatomy of cell genesis, expansion and retinal transplantation. Exp Neurol. 2008;214:347–361. [PubMed] [Google Scholar]
16
Lu B, Malcuit C, Wang S, Girman S, Francis P, emieux L, Lanza R, Lund R. Long-term safety and function of RPE from human embryonic stem cells in preclinical models of macular degeneration. Stem Cells. 2009;27:2126–2135. [PubMed] [Google Scholar]
17
Schwartz SD, Hubschman JP, Heilwell G, Franco-Cardenas V, Pan CK, Ostrick RM, Mickunas E, Gay R, Klimanskaya I, Lanza R. Embryonic stem cell trials for macular degeneration: a preliminary report. Lancet. 2012;379:713–20. [PubMed] [Google Scholar]
18
Schwartz SD, Regillo CD, Lam BL, Eliott D, Rosenfeld PJ, Gregori NZ, Hubschman JP, Davis JL, Heilwell G, Spirn M, Maguire J, Gay R, Bateman J, Ostrick RM, Morris D, Vincent M, Anglade E, Del Priore LV, Lanza R. Human embryonic stem cell-derived retinal pigment epithelium in patients with age-related macular degeneration and Stargardt’s macular dystrophy: follow-up of two open-label phase 1/2 studies. Lancet. 2015;385:509–516. [PubMed] [Google Scholar]
19
Song WK, Park KM, Kim HJ, Lee JH, Choi J, Chong SY, Shim SH, Del Priore LV, Lanza R. Treatment of macular degeneration using embryonic stem cell-derived retinal pigment epithelium: preliminary results in Asian patients. Stem Cell Reports. 2015;4:860–872. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
20
Schwartz SD, Tan G, osseini H, Nagiel A. Subretinal Transplantation of Embryonic Stem Cell-Derived Retinal Pigment Epithelium for the Treatment of Macular Degeneration: An Assessment at 4 Years. Invest Ophthalmol Vis Sci. 2016;57:ORSFc1–9. [PubMed] [Google Scholar]
21
Takahashi K, Yamanaka S. Induction of pluripotent stem cells from mouse embryonic and adult fibroblast cultures by defined factors. Cell. 2006;126:663–676. [PubMed] [Google Scholar]
22
Takahashi K, Tanabe K, Ohnuki M, Narita M, Ichisaka T, Tomoda K, Yamanaka S. Induction of pluripotent stem cells from adult human fibroblasts by defined factors. Cell. 2007;131:861–872. [PubMed] [Google Scholar]
23
Takahashi K, Okita K, Nakagawa M, Yamanaka S. Induction of pluripotent stem cells from fibroblast cultures. Nat Protoc. 2007;2:3081–3089. [PubMed] [Google Scholar]
24
Zhao T, Zhang ZN, Rong Z, Xu Y. Immunogenicity of induced pluripotent stem cells. Nature. 2011;13:474:212–215. [PubMed] [Google Scholar]
25
Chin MH, Mason MJ, Xie W, Volinia S, Singer M, Peterson C, Ambartsumyan G, Aimiuwu O, Richter L, Zhang J, Khvorostov I, Ott V, Grunstein M, Lavon N, Benvenisty N, Croce CM, Clark AT, Baxter T, Pyle AD, Teitell MA, Pelegrini M, Plath K, Lowry WE. Induced pluripotent stem cells and embryonic stem cells are distinguished by gene expression signatures. Cell Stem Cell. 2009;5:111–123. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
26
Stadtfeld M, Apostolou E, Akutsu H, Fukuda A, Follett P, Natesan S, Kono T, Shioda T, Hochedlinger K. Aberrant silencing of imprinted genes on chromosome 12qF1 in mouse induced pluripotent stem cells. Nature. 2010;465:175–181. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
27
Lister R, Pelizzola M, Kida YS, Hawkins RD, Nery JR, Hon G, Antosiewicz-Bourget J, O’Malley R, Castanon R, Klugman S, Downes M, Yu R, Stewart R, Ren B, Thomson JA, Evans RM, Ecker JR. Hotspots of aberrant epigenomic reprogramming in human induced pluripotent stem cells. Nature. 2011;471:68–73. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
28
Zhao T, Xu Y. p53 and stem cells: new developments and new concerns. Trends Cell Biol. 2010;20:170–175. [PubMed] [Google Scholar]
29
Carr AJ, Vugler AA, Hikita ST, Lawrence JM, Gias C, Chen LL, Buchholz DE, hmado A, Semo M, Smart MJ, Hasan S, da Cruz L, Johnson LV, Clegg DO, Coffey PJ. Protective effects of human iPS-derived retinal pigment epithelium cell transplantation in the retinal dystrophic rat. PLoS One. 2009;4:8152. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
30
Tucker BA, Park IH, Qi SD, Klassen HJ, Jiang C, Yao J. Redenti S, Daley GQ, Young MJ. Transplantation of adult mouse iPS cell-derived photoreceptor precursors restores retinal structure and function in degenerative mice. PLoS One. 2011;6:18992. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
31
Li Y, Tsai YT, Hsu CW, Erol D, Yang J, Wu WH, Davis RJ, Egli D, Tsang SH. Long-term safety and efficacy of human-induced pluripotent stem cell (iPS) grafts in a preclinical model of retinitis pigmentosa. Mol Med. 2012;18:1312–1319. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
32
Garber K. RIKEN suspends first clinical trial involving induced pluripotent stem cells. Nat Biotechnol. 2015;33:890–891. [PubMed] [Google Scholar]
33
Pera MF. Stem cells: The dark side of induced pluripotency. Nature. 2011;471:46–47. [PubMed] [Google Scholar]
34
He Y, Zhang Y, Liu X, Ghazaryan E, Li Y, Xie J, Su G. Recent Advances of Stem Cell Therapy for Retinitis Pigmentosa. Int J Mol Sci. 2014;15:14456–14474. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
35
Bharti K, Rao M, Hull SC, Stroncek D, Brooks BP, Feigal E, van Meurs JC, Huang CA, Miller SS. Developing cellular therapies for retinal degenerative diseases. Invest Ophthalmol Vis Sci. 2014;55:1191–1202. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
36
Harasymiak-Krzyżanowska I, Niedojadło A, Karwat J, Kotuła L, Gil-Kulik P, Sawiuk M, Kocki J. Adipose tissue-derived stem cells show considerable promise for regenerative medicine applications. Cell Mol Biol Lett. 2013;18:479–493. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
37
Huo DM, Dong FT, Yu WH, Gao F. Differentiation of mesenchymal stem cell in the microenviroment of retinitis pigmentosa. Int J Ophthalmol. 2010;3:216–219. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
38
Konno M, Hamabe A, Hasegawa S, Ogawa H, Fukusumi T, Nishikawa S, Ohta K, Kano Y, Ozaki M, Noguchi Y, Sakai D, Kudoh T, awamoto K, Eguchi H, Satoh T, Tanemura M, Nagano H, Doki Y, ori M, Ishii H. Adipose-derived mesenchymal stem cells and regenerative medicine. Dev Growth Differ. 2013;55:309–318. [PubMed] [Google Scholar]
39
Emre E, Yüksel N, Duruksu G, Pirhan D, Subaşi C, Erman G, Karaöz E. Neuroprotective effects of intravitreally transplanted adipose tissue and bone marrow-derived mesenchymal stem cells in an experimental ocular hypertension model. Cytotherapy. 2015;17:543–559. [PubMed] [Google Scholar]
40
Chen PM, Yen ML, Liu KJ, Sytwu HK, Yen BL. Immunomodulatory properties of human adult and fetal multipotent mesenchymal stem cells. J Biomed Sci. 2011;18:49. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
41
Sugitani S, Tsuruma K, Ohno Y, Kuse Y, Yamauchi M, Egashira Y, Yoshimura S, Shimazawa M, Iwama T, ara H. The potential neuroprotective effect of human adipose stem cells conditioned medium against light-induced retinal damage. Exp Eye Res. 2013;116:254–264. [PubMed] [Google Scholar]
42
Guan Y, Cui L, Qu Z, u L, Wang F, Wu Y, Zhang J, Gao F, Tian H, Xu L, Xu G, Li W, Jin Y, Xu GT. Subretinal transplantation of rat MSCs and erythropoietin gene modified rat MSCs for protecting and rescuing degenerative retina in rats. Curr Mol Med. 2013;13:1419–1431. [PubMed] [Google Scholar]
43
Jian Q, Li Y, Yin ZQ. Rat BMSCs initiate retinal endogenous repair through NGF/TrkA signaling. Exp Eye Res. 2015;132:34–47. [PubMed] [Google Scholar]
44
Tsuruma K, Yamauchi M, ugitani S, Otsuka T, Ohno Y, Nagahara Y, Ikegame Y, Shimazawa M, Yoshimura S, Iwama T, ara H. Progranulin, a major secreted protein of mouse adipose-derived stem cells, inhibits light-induced retinal degeneration. Stem Cells Transl Med. 2014;3:42–53. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
45
Huang C, Zhang J, Ao M, Li Y, Zhang C, Xu Y, Li X, ang W. Combination of retinal pigment epithelium cell-conditioned medium and photoreceptor outer segments stimulate mesenchymal stem cell differentiation toward a functional retinal pigment epithelium cell phenotype. J Cell Biochem. 2012;113:590–598. [PubMed] [Google Scholar]
46
Castanheira P, Torquetti L, Nehemy MB, Goes AM. Retinal incorporation and differentiation of mesenchymal stem cells intravitreally injected in the injured retina of rats. Arq Bras Oftalmol. 2008;71:644–650. [PubMed] [Google Scholar]
47
Haddad-Mashadrizeh A, Bahrami AR, Matin MM, Edalatmanesh MA, Zomorodipour A, Gardaneh M, Farshchian M, omeni-oghaddam M. Human adipose-derived mesenchymal stem cells can survive and integrate into the adult rat eye following xenotransplantation. Xenotransplantation. 2013;20:165–176. [PubMed] [Google Scholar]
48
Siqueira RC, Messias A, Voltarelli JC, Scott IU, Jorge R. Intravitreal injection of autologous bone marrow-derived mononuclear cells for hereditary retinal dystrophy: a phase I trial. Retina. 2011;31:1207–1214. [PubMed] [Google Scholar]
49
Siqueira RC, Messias A, Messias K, Arcieri RS, Ruiz MA, Souza NF, Martins LC, Jorge R. Quality of life in patients with retinitis pigmentosa submitted to intravitreal use of bone marrow-derived stem cells (Reticell -clinical trial) Stem Cell Res Ther. 2015;6:29. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
50
Park SS, Bauer G, Abedi M, Pontow S, Panorgias A, Jonnal R, Zawadzki RJ, Werner JS, Nolta J. Intravitreal autologous bone marrow CD34+ cell therapy for ischemic and degenerative retinal disorders: preliminary phase 1 clinical trial findings. Invest Ophthalmol Vis Sci. 2014;56:81–89. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
51
Oner A, Gonen ZB, Sinim N, Cetin M, Ozkul Y. Subretinal adipose tissue-derived mesenchymal stem cell implantation in advanced stage retinitis pigmentosa: a phase I clinical safety study. Stem Cell Res Ther. 2016;7:178. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
52
Kuriyan AE, Albini TA, Townsend JH, Rodriguez M, Pandya HK, Leonard RE 2nd, Parrot MB, Rosenfeld PJ, Flynn HW Jr, Goldberg JL. Vision Loss after Intravitreal Injection of Autologous “Stem Cells” for AMD. N Engl J Med. 2017;376:1047–1053. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
53
Satarian L, Nourinia R, afi S, Kanavi MR, Jarughi N, Daftarian N, Arab L, Aghdami N, Ahmadieh H, Baharvand H. Intravitreal Injection of Bone Marrow Mesenchymal Stem Cells in Patients with Advanced Retinitis Pigmentosa; a Safety Study. J Ophthalmic Vis Res. 2017;12:58–64. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
54
Limoli PG, Limoli C, Vingolo EM, Scalinci SZ, Nebbioso M. Cell surgery and growth factors in dry age-related macular degeneration: visual prognosis and morphological study. Oncotarget. 2016;7:46913–46923. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
